Our Mythical Childhood...

14.11.2024 

Barbara Strycharczyk i Anna Wojciechowska 

Terminy, traktamenty, auxilia, amicycje... – szlachcic polski w antycznym „umundurowaniu” 

Podczas lekcji Terminy, traktamenty, auxilia, amicycje… szukamy dowodów na „rzymskość” polskiej szlachty. Chcemy się przekonać, czy słowa, które Henryk Sienkiewicz – kreując świat Rzeczpospolitej szlacheckiej – włożył w usta miecznika Billewicza (w rozmowie z Bogusławem Radziwiłłem), wyrażają ową „rzymskość”: „Mości Książę, wiem, że początków rodu naszego w Rzymie starożytnym szukać należy” (Potop, t. 3, rozdz. XVII).

Portret Jana III Sobieskiego, autor nieustalony, ok. 1680 – ok.1690, Wikimedia Commons, Public Domain.

Punktem wyjścia będzie wizerunek Jana III Sobieskiego w stroju Rzymianina. Przypomnijmy, że król nad wejściem do swojej rezydencji kazał umieścić napis „Quod vetus Urbs coluit nunc nova villa tenet”. Podczas zwiedzania jego pałacu w Wilanowie łatwo dostrzec, że rzymskie wartości, symbole, terminy i wreszcie sam język na dobre zadomowiły się w polskiej tradycji i kulturze. Podczas lekcji szukamy przyczyn, dla których nasi przodkowie tak chętnie utożsamiali się z Rzymianami, a łacinę uznawali za swój drugi język narodowy. Lekcja może być również wprowadzeniem do projektu, w którym uczniowie w różnych formach opowiedzą o powiązaniach kultury i tradycji polskiej z rzymskimi korzeniami.

I. Cele lekcji:

• wybór i lektura wybranych fragmentów Trylogii, 
• przygotowanie słownika wyrazów obcych: łacińskie wyrażenia i zwroty, makaronizmy, terminy pochodzące z łaciny,
• spojrzenie na łacinę jak na lingua communis – określający duchową oraz intelektualną przynależność polskiej szlachty do cywilizacji łacińskiej,
• poznanie greckich i rzymskich wzorców obywatelskich zakorzenionych w polskiej tradycji,
• wzbogacenie słownictwa i kształcenie sprawności wypowiedzi w języku polskim,
• wprowadzenie do projektu.

II. Zadania uczniów (przedstawiamy je w kilku częściach – można je realizować według potrzeb, np. tylko jedną, wybraną część lub wszystkie trzy):

Część 1. Przygotowanie do lektury Trylogii

Uczniowie podzieleni na małe grupy losują zadania do opracowania:

• krótka informacja o Sienkiewiczu,
• wydarzenia historyczne przedstawione w Trylogii,
• znaczenie terminu „powieść historyczna”,
• wyjaśnienie na przykładach pojęć: „stylizacja”, „archaizacja”, „makaronizm”, „lingua communis”.

Każda z grup redaguje krótką informację na podstawie dostępnych materiałów (słowniki, encyklopedie, atlas historyczny, słownik wyrazów obcych, słownik terminów literackich, słownik języka łacińskiego, Internet, notatki z lekcji łaciny, języka polskiego, historii), na których były omawiane wybrane zagadnienia.

Lekcja kończy się podsumowaniem i prezentacją zebranych informacji.

Część 2. Lektura wybranych fragmentów Trylogii

Czytanie wybranych fragmentów Trylogii, następnie objaśnianie słów i zwrotów łacińskich i polskich pochodzących z łaciny. Uczniowie mogą opracować na lekcji „mały słownik” tych słów i zwrotów.

1. „– Jeśli król nie da mnie za to starostwa, to wierzaj waćpan, nie ma justycji w tej Rzeczypospolitej ani rekompensaty dla zasług i lepiej pono kury sadzić niż głowę pro publico bono narażać”. (Potop, t. 1, rozdz. VIII)
2. „Lepiej byś waćpan narażał bijąc się z nimi, ale widzi mi się, że pieniądze tylko próżno wyrzucasz na traktamenty, bo tą drogą ich nie skaptujesz”. (Ogniem i mieczem, t. 1, r. VIII)
3. „Wracam do materii! – Mówił Zagłoba. – Owóż, repeto, należałby mi się wypoczynek, ale że ojczyzna w paroksyzmie, że nieprzyjaciel depce naszą ziemię, przetom tu jest, mości panowie, aby razem z wami oponować się hostibus w imię tej matki, która nas wszystkich wykarmiła (…)”. (Potop, t. 1, rozdz. XII)
4. „Dziękuję Ci, stary przyjacielu, żeś przybył, chociaż miałbym się prawo i gniewać. Nie o sto mil Billewicze od Kiejdan, a z ciebie rara avis pod moim dachem”. (Potop, t. 1, rozdz. XII)
5. „Niech, gdy ciężkie czasy nadejdą, wspomną na nas i nie desperują nigdy, bacząc na to, że nie masz takowych terminów, z których by się viribus unitis przy boskich auxiliach podnieść nie można”. (Potop, t. 3, rozdz. XXX)
6. „Raz się trafiło, że książę, wysiliwszy już koncept na rozmaite widowiska, zapragnął pannie konterfekt wojny pokazać: zapalono tedy osadę blisko Taurogów, piechota broniła, książę szturmował. Oczywiście wiktorię wielką odniósł, po której syt chwały, upadł, jak powiadają, pannie do nóg i o wzajemność w afektach prosił. Nie wiadomo, co jej tam proposuit, ale od tej pory skończyła się ich amicycja”. (Potop, t. 3, rozdz. XIII)
7. „Toćżeś starszy ode mnie! Jeno eksperiencją, nie wiekiem, że zaś umiałem conservare iuventutem meam, tego mi już niejeden zazdrościł”. (Potop, t. 3, rozdz. XI)

Część 3. Lektura wybranych fragmentów Trylogii: wzorce osobowe

Jakie są greckie i rzymskie wzorce osobowe i jakie cechy greckich i rzymskich bohaterów przypisuje sobie polska szlachta?

1. „Pan Zagłoba uspokoił się zupełnie, wnet przybrał oblicze w powagę odpowiednią godności posła i rzekł po łacinie: – Zeszłej nocy kawaler pewien został pochwycon na tym brzegu, przyjechałem upomnieć się o niego. – Nie umiem po łacinie – odrzekł oficer. – Grubian – rzekł Zagłoba”. (Potop, t. 3, rozdz. VIII)
2. „Toć i lew przed bitwą pomrukuje – odparł Zagłoba – żeby w sobie tym większą abominację przeciw nieprzyjacielowi wzbudzić, co zaś do wielkich wojowników, każdy ma swój obyczaj. Hannibal podobno kości rzucał, Scipio Africanus rymy recytował, pan Koniecpolski, ojciec, o białogłowach zawsze rozmawiał, a ja rad snu przed bitwą przez jaką godzinę zażywam…”. (Potop, t. 1, rozdz. XIII)
3. „Gdy nieprzyjaciele naszli ojczyznę ze wszystkich stron, gdy nad jej losem nieszczęsnym, nad jej bólami i krwią przelaną litowały się obce narody – on, hetman wielki litewski, zamiast ruszyć w pole, zamiast poświęcić jej ostatnią kroplę krwi, zamiast świat zadziwić jak Leonidas, jak Temistokles, zamiast zastawić ostatni kontusz jak Sapieha, związał się z jednym z nieprzyjaciół i przeciwko matce…” (Potop, t. 2, rozdz. XXIX)
4. „Na to Zagłoba wpadł w zapał. – Jaśnie wielmożny panie! Kto by cię nie uwielbiał, kto by cię nie czcił, wzorze wszystkich cnót obywatelskich, który Arystydesa sprawiedliwością, męstwem Scypionów przypominasz”. (Potop, t. 3, rozdz. V)
5. „(…) Rzeczpospolita jest i zostanie panią swej woli, bo na tym starodawne fundamenta wolności spoczywają… lecz jam jeno sługa jej sług i Bóg mi świadkiem, nie podnoszę oczu na one wysokości, na które obywatel spoglądać nie powinien… Co do komendy nad wojskiem pan Czarniecki przyjąć ją musi. Oto właśnie pragnę dać przykład tym, którzy wielkość swego rodu ustawnie na myśli mając, nie chcą żadnej zwierzchności uznawać, jak pro publico bono należy o wielkości swego rodu zapomnieć. Więc choć i tak złym wodzem może nie jestem, jednakoż ja, Lubomirski, idę dobrowolnie pod komendę Czarnieckiego, o to tylko Boga prosząc, aby nam wiktorię nad nieprzyjacielem spuścić raczył! – Rzymianinie! Ojcze ojczyzny – krzyknął Zagłoba…”. (Potop, t. 3, rodz. V)

III. Podsumowanie

Oto dwie propozycje podsumowania pracy na lekcji (w zależności od tempa pracy i zainteresowań uczniów oraz możliwości czasowych):

1. przygotowanie notatki lub prezentacji pt.: Polski szlachcic w antycznym umundurowaniu: łacina w języku polskim i antyczne wzorce osobowe,
2. ćwiczenie językowe polegające na „przepisaniu” analizowanych fragmentów Trylogii na współczesną polszczyznę. Uczniowie zastąpią wyrazy, terminy, zwroty łacińskie lub pochodzące z łaciny słownictwem współczesnym, dbając o zachowanie gramatycznej i stylistycznej poprawności językowej.

Lekcja może być również wstępem do całorocznego projektu o kulturze szlacheckiej XVI/XVII wieku. Proponujemy także, by uczniowie poszerzyli wiedzę o Rzeczpospolitej szlacheckiej:

1. czytając teksty z Pasażu wiedzy Muzeum Jana III Sobieskiego w Wilanowie (dział Silva rerum), np.:
   Eques Polonus sum, Latine loquor – Jestem polskim szlachcicem, mówię po łacinie
   Szlachcic polski w antycznym umundurowaniu – uwagi do lektury Potopu
   Moribus antiquis res stat Romana virisque – Rzeczpospolita rzymska wspiera się na starych obyczajach i mężach
   Antyczne fundamenty polskiej demokracji
2. zebrali informacje o najważniejszych wydarzeniach historycznych w Polsce okresu baroku,
3. zapoznali się z fragmentami Pamiętników Jana Chryzostoma Paska, które powstały w XVII wieku.

Na podstawie lekcji i zebranego materiału możemy zaproponować uczniom różne formy prezentacji projektu:

1. Debata o znaczeniu łaciny i kultury antycznej w okresie baroku.
2. Praca literacka „Jesteś jedną z postaci występujących na kartach Trylogii. Opisz wydarzenie, w którym bierzesz udział”. Uczniowie mogą napisać pracę w formie: listu, kartki z pamiętnika, krótkiej mowy, rozmowy.
3. Wywiad z wybranym bohaterem np. Potopu.
4. Prezentacja „Dlaczego Polacy uważali się za potomków Rzymian?”.
5. Prace plastyczne jako oprawa prezentacji projektu. Możemy zaproponować uczniom np. zilustrowanie wybranych fragmentów Trylogii, wykonanie portretów jej bohaterów, plakatów z wypisanymi zwrotami i powiedzeniami/przysłowiami łacińskimi, których na kartach Trylogii używają bohaterowie.