Our Mythical Childhood...

30.12.2024

Anna Wojciechowska

Historia magistra vitae

Lekcje według tego scenariusza zostały zrealizowane w klasie trzeciej klasycznej w XI Liceum Ogólnokształcącym im. Mikołaja Reja w Warszawie.

Antycznej historiografii poświęciliśmy blok kilku lekcji. Dość dobrze znana była nam postać Juliusza Cezara – przygotowując się do przekładu Gallia est omnis divisa… z De bello Gallico, poznaliśmy elementy jego biografii. Nadszedł czas, by poznać innych przedstawicieli historiografii greckiej i rzymskiej, następnie przeczytać po łacinie fragment Kroniki polskiej Anonima, a potem zastanowić się nad rolą dzieł historycznych w kształtowaniu obrazu świata, dziejów, człowieka i nad tym, czy historia – jak twierdził Cyceron – jest nauczycielką życia. Po odbyciu lekcji na temat historiografii pojechaliśmy do Płocka, by m.in. zwiedzić katedrę, w której pochowani są Władysław Herman i Bolesław Krzywousty, bohaterowie przeczytanego przez nas po łacinie fragmentu Kroniki. Poszliśmy także do Pałacu Rzeczypospolitej w Warszawie, gdzie mogliśmy obejrzeć jej najstarszy zachowany rękopis.

Początek Kroniki Anonima w Rękopisie Zamoyskich oraz w Rękopisie Sędziwoja, faksymile z 1864 r. autorstwa Augusta Bielowskiego z Monumenta Poloniae Historica, t. I, s. 379, Lwów 1864, Wikimedia Commons (dostęp: 3.01.2025), Public Domain. 

I. Cele lekcji:

• przypomnienie biografii Cezara i fragmentów jego De bello Gallico,
• poznanie podstawowych informacji na temat historiografii greckiej i rzymskiej,
• samodzielna analiza fragmentów prozy greckiej (Herodot i Tukidydes w przekładzie) oraz prozy łacińskiej (Liwiusz i Tacyt w oryginale i w przekładzie), 
• zapoznanie się z zabytkami literatury polskiej; wspólne czytanie fragmentów Kroniki Anonima – po łacinie i po polsku,
• poznanie alfabetu greckiego.

II. Zadania uczniów (przedstawiamy je w kilku częściach – można je realizować według potrzeb, np. tylko jedną, wybraną część lub wszystkie cztery):

Część 1. Alfabet grecki

Uczniowie poznają grecki alfabet (majuskułę, minuskułę, nazwy liter, podstawowe informacje o przydechach i akcentach). Następnie odczytują proste słowa i wyrażenia: imiona Arystydesa i Temistoklesa z zachowanych ostrakonów, proste maksymy mędrców greckich, zapisują po grecku znane im już słowa i wyrażenia, np. kόsmoς, ἀγαθός, dhmiourgός, καλός κἀγαθός.

Część 2. Historiografia grecka

Uczniowie pracują w grupach, korzystają z atlasu historycznego, podręcznika i tekstów źródłowych:

1. oglądają mapę przedstawiającą świat zamieszkany w czasach Herodota, mapę pokazującą arenę wydarzeń wojny peloponeskiej,

2. analizują fragmenty Dziejów Herodota i Wojny peloponeskiej Tukidydesa, z którymi zapoznali się w domu: 

1) Herodot, Dzieje, przeł. Seweryn Hammer, Czytelnik, Warszawa 2005, fr. ks. I:

a) „Herodot z Halikarnasu przedstawia tu wyniki swych badań, żeby ani dzieje ludzkości z biegiem czasu nie zatarły się w pamięci, ani wielkie i podziwu godne dzieła, jakich bądź Grecy, bądź barbarzyńcy dokonali, nie przebrzmiały bez echa, między innymi szczególnie wyjaśniając, dlaczego oni ze sobą walczyli”,

b) „Herakles jest więc prastarym bogiem u Egipcjan. Jak sami mówią, siedemnaście tysięcy lat upłynęło od czasu, kiedy z ośmiu bogów powstało dwunastu, z których jednym, jak sądzę, był Herakles. Chcąc o tym uzyskać pewną wiadomość od ludzi, którzy mogli mi jej udzielić, popłynąłem nawet do Tyru w Fenicji, bo tam, słyszałem, znajduje się świątynia poświęcona Heraklesowi. I widziałem, jak bogato była zaopatrzona w liczne dary wotywne. Wdałem się w rozmowę z kapłanami boga i zapytałem ich, ile czasu minęło od chwili wzniesienia tej świątyni. Ale przekonałem się, że ich odpowiedź nie zgadza się z tym, co mówią Grecy…”, 

2) Tukidydes, Wojna peloponeska, przeł. Kazimierz Kumaniecki, Czytelnik, Warszawa 1988, fr. ks. I:

a) „Tukidydes z Aten opisał wojnę, którą prowadzili ze sobą Peloponezyjczycy i Ateńczycy. Zabrał się do dzieła zaraz z początkiem wojny, spodziewając się, że będzie ona wielka i ze wszystkich dotychczasowych najbardziej godna pamięci. Wniosek swój zaś opierał na tym, że obie strony wyruszyły na nią znajdując się u szczytu swojej potęgi wojennej, a reszta Hellady bądź od razu, bądź z pewnym wahaniem przyłączała się do jednej albo drugiej strony”, 

b) o przyczynach wojny peloponeskiej: „Rozpoczęli ją Ateńczycy i Peloponezyjczycy, zerwawszy 30-letni rozejm […]. Powody zaś zerwania rozejmu i punkty sporne podaję od razu na wstępie, ażeby nikt w przyszłych wiekach nie miał wątpliwości, z jakiego powodu wybuchła tak wielka wojna między Hellenami. Otóż za najistotniejszy powód, chociaż przemilczany, uważam wzrost potęgi ateńskiej i strach, jaki to wzbudziło u Lacedemończyków; natomiast powody oficjalnie podawane, dla których obie strony, zerwawszy rozejm, stanęły na stopie wojennej, były następujące […]”,

3. pracując w grupach, uczniowie szukają odpowiedzi na pytania: 

a) co wiemy o autorze słów i jego dziele?

b) jaki cel przyświeca każdemu z autorów podczas pracy nad jego dziełem?

c) czym każdy z autorów uzasadnia wybór tematu?

d) kiedy nastąpiły opisane wydarzenia?

e) co mogą znaczyć słowa Herodota „ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά” oraz Tukidydesa „τὸν πόλεμον τῶν Πελοποννησίων καὶ Ἀθηναίων”?

4. po omówieniu wyników pracy w grupach uczniowie zapisują po grecku wyrażenie ὁ πατὴρ ἱστορίης.

Część 3. Historiografia rzymska

1. Zaczynamy od powtórzenia omówionych wcześniej zagadnień poświęconych Cezarowi (przejrzenie notatek na temat Cezara i jego twórczości, powrót do tekstu Gallia est omnis divisa…).

2. Przekład na język polski fragmentów Ab Urbe condita Liwiusza (Romulus walczy z Sabinami, I 12) i Annales Tacyta (I 1, fragmenty wstępu).

3. Uczniowie czytają fragmenty dzieł Liwiusza i Tacyta i odpowiadają na pytania:

a) co wiemy o autorze słów i jego dziele?

b) jaki cel przyświeca każdemu z autorów podczas pracy?

c) czy autor uzasadnia wybór tematu?

1. Liwiusz, Dzieje, przeł. Władysław Strzelecki, Ossolineum, De Agostini, Wrocław 2004, fr. przedmowy:

a) „Każdy dla siebie niech skupi uwagę na tych moich spostrzeżeniach: jaki był styl życia, jakie obyczaje, dzięki jakim mężom i jakim umiejętnościom i w czasie pokoju i w czasie wojny powstało i powiększało się państwo rzymskie”,

b) „[…] zaczerpnij to, co będziesz naśladował, zrozum, czego będziesz unikał […]”; opinia Liwiusza o współczesności – czasach, w których „nie jesteśmy już w mocy znieść naszych grzechów, ani środków zaradczych”,

2. Tacyt, Dzieła, przeł. Seweryn Hammer, Czytelnik, Warszawa 2024:

a) „[…] uważam za główne zadanie Roczników, aby cnót nie pomijały milczeniem, a za przewrotne słowa i czyny budziły grozę przed potomnością i niesławą”,

b) „W Rzymie z początku panowali królowie. Wolny ustrój i konsulat ustanowił Lucjusz Brutus. Dyktatorów obierano na krótki przeciąg czasu. […] potęga Pompejusza i Krassusa rychło przeszła na Cezara, a siły zbrojne Lepidusa i Antoniusza przypadły Augustowi, który nad całym państwem, znękanym niesnaskami domowymi, pod imieniem pierwszego obywatela najwyższą objął władzę. Lecz dawnego narodu rzymskiego sukcesy i niepowodzenia upamiętnili sławni dziejopisarze; w przedstawianiu też czasów Augusta nie pozostały w tyle świetne talenty, póki ich nie odstraszyła wzrastająca coraz bardziej pochlebczość. Natomiast dzieje Tyberiusza, Gajusza, Klaudiusza i Nerona, fałszowane za ich życia z powodu strachu, pisano po ich śmierci pod wpływem świeżej nienawiści. Stąd mój zamiar opowiedzieć krótko o Auguście, mianowicie o jego schyłku, potem o panowaniu Tyberiusza i reszcie – bez gniewu i bez stronniczości […]”. 

Część 4. Lektura fragmentów Kroniki Anonima

1. Uczniowie przypominają sobie kluczowe informacje na temat Anonima i jego Kroniki:

a) co wiemy o Anonimie?

b) kiedy i w jakim celu powstała jego kronika?

c) jakie wydarzenia opisuje Anonim?

d) kto jest głównym bohaterem Kroniki? 

2. Uczniowie pracują w grupach nad przekładem fragmentów księgi II (21): „Mortuus est ergo dux Wladislavus aetate plenus et infirmitate longā detentus, cuius exequias quinque diebus in urbe Plocensi cum capellanis celebrandō, Martinus archiepiscopus expectandō filios sepelire non est ausus. Advenientes autem ambo fratres adhuc insepultō patre, magnum inter se […] de divisione thezaurorum et regni discidium habuerunt, […] Bolezlavus […] legitimus duas sedes regni principales partemque terrae populosiorem obtinuit. Puer […] Bolezlavus […] coepit animi virtutem viresque corporis exercere, coepitque famā simul et aetate iuvenis bonae indolis adolescere”.

3. Uczniowie dyskutują nad rolą, jaką w kulturze polskiej odegrała Kronika Anonima; korzystają z fragmentów wstępu Anonima do Kroniki polskiej. Czy podobną rolę odegrały dzieła greckich i rzymskich historyków? W jaki sposób średniowieczne kroniki polskie kształtowały wzór dobrego i silnego władcy? Jaki był wpływ Kroniki na późniejsze piśmiennictwo polskie? Czym historiografia różni się od historii?

Gall Anonim, Kronika polska, tłum. Zygmunt Komarnicki, Wolne lektury (dostęp: 30.12.2024):

„[…] zatracają się w pamięci wielorakie dzielne sprawy królów i książąt władnących po rozległym obszarze ziemskim, wzięliśmy na się, jakkolwiek niebiegłym piórem, skreślić niektóre dzieje panujących polskich, uprzedzając tym sprawy samegoż pełnego sławy a zawsze zwycięskiego książęcia, imieniem Bolesława; lepszą jest bowiem tu nawet niebiegłość, niżeli niezachowanie niczego znakomitego dla pamięci potomnych […] Jest zaś zamiarem naszym pisać o Polsce, a mianowicie o jej książęciu Bolesławie, i z tegoż powodu wywołać na jaw niektóre czyny jego poprzedników pamięci godne. Teraz więc tak opowieść naszą snuć poczniemy, abyśmy od korzenia sięgnęli do konaru drzewa. W jaki następnie sposób dostał się temu plemieniu zaszczyt książęcy, wyświeci to z kolei przedsięwzięty porządek opowieści”.

III. Podsumowanie

Oto dwie propozycje podsumowania pracy na lekcji (w zależności od tempa pracy i zainteresowań uczniów oraz możliwości czasowych):

1. Debata pt. Historia magistra vitae (Cicero). Celem debaty jest określenie znaczenia historiografii i ogólnych, nadrzędnych cech, które kształtują zapis samej historii, oraz refleksja na temat celu wychowawczego historiografii. Czy należy odrzucić, czy też przyjąć opinię starożytnych: Historiam nescire hoc est semper puerum esse?

2. Przygotowanie w małych grupach krótkich filmów (3–5 min.) poświęconych działalności: Herodota, Tukidydesa, Liwiusza, Tacyta, Anonima lub Kadłubka.